معرفی انواع اوراق بهادار

1) سهام عادی

 

متداول ترین نوع اوراق بهادار در بازار ایران است. سهام عادی توسط هر شركت منتشر شده و از ارزشی اسمی برخوردار است (در ایران 1000 ریال است). تعداد سهام منتشر شده ی شركت برابر است با سرمایه ثبت شده ی شركت تقسیم بر ارزش اسمی. درنتیجه شركتی با 500 میلیون ریال ارزش اسمی دارای 500 هزار سهم است. شركت های پذیرفته شده در بورس از طریق عرضه ی اولیه سهام خود را به فروش می رسانند.

توجه داشته باشید سرمایه شركت با ارزش آن برابر نیست. سهام داران به نسبت تعداد سهام عادی خود مالك شركت هستند درنتیجه اگر كسی 1 میلیون سهم از ده میلیون سهم شركتی را داشته باشد مالك 10 درصد آن است. در قانون بورس ایران محدودیت هایی در مورد سقف مالكیت شركت توسط افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد. همچنین سهام دار به نسبت مالكیت خود در مجمع عمومی شركت دارای حق رای است.

در كشورهای دیگر، شركت می تواند سهام عادی منتشر كرده ولی آن را به فروش نرساند. همچنین شركت قادر به بازخرید سهام خود است. از طرفی رابطه ی مستقیمی بین تعداد سهام منتشره و سرمایه ی ثبت شده شركت وجود ندارد. تمامی این موارد براساس قوانین ایران ممنوع هستند.

 

2) سهام ممتاز

 

سهام ممتاز نوعی سهم است كه از سود مشخصی برخوردار است. به عنوان مثال سهام ممتازی كه دارای سود ده درصد بوده و ارزش آن 1000 ریال است در آخر سال مالی 100 ریال سود دریافت خواهد كرد. همچنین سهام ممتاز از نظر پرداخت سود بر سهام عادی اولویت داشته و پس از پرداخت سود سهام ممتاز، سهام عادی سود دریافت خواهند كرد. معمولا سهام ممتاز در مجمع عمومی شركت دارای حق رای نیست.

 

3) حق تقدم

 

شركت های بورسی می توانند به منظور توسعه ی فعالیت های خود افزایش سرمایه دهند. افزایش سرمایه به روش های گوناگونی انجام می شود. یكی از روش های افزایش سرمایه كه به آن افزایش سرمایه از محل آورده ی نقدی گفته می شود، با انتشار حق تقدم انجام می گیرد. در این روش شركت به میزان درصد افزایش سرمایه، گواهینامه ی حق تقدم منتشر می كند و آن ها را به سهام داران خود می دهد.

به عنوان مثال فرض كنید شركتی دارای 1000 سهم است و 50 درصد افزایش سرمایه دهد. در این حالت هر كسی به تعداد نصف سهام خود حق تقدم دریافت می كند. یعنی كسی كه 20 سهم داشته، 10 گواهی حق تقدم دریافت می كند. حال سرمایه گذار با سه انتخاب روبروست: یا در مهلت مقرر به ازای هر حق تقدم مبلغ 1000 ریال به حساب شركت واریز كرده و در افزایش سرمایه، شركت می كند. پس از گذشتن مدتی، حق تقدم سهامدار فوق به سهام عادی تبدیل می شود.

در حالت دوم، سهام دار می توان در زمان مشخص شده، گواهی حق تقدم خود را مانند سهام عادی در بازار بورس به فروش برساند. در این صورت وی مبلغ فروش را دریافت می كند و دیگر در افزایش سرمایه، شركت نخواهد داشت و حق تقدم به خریدار منتقل می شود. محدودیت های خرید و فروش حق تقدم با سهام عادی فرق می كند.

در حالت سوم، سهام دار هیچ كاری انجام نداده و خود شركت پس از پایان مهلت قانونی می تواند حق تقدم را به فرد دیگری فروخته و پس از كسر مبلغ مجاز، مانده ی فروش را به سهام دار دهد.

 

4) سهام جایزه

 

روش دیگر برای افزایش سرمایه، انتشار سهام جایزه است. در این روش شركت اندوخته ی نقدی خود را كه طی سال های گذشته به دست آورده به سرمایه تبدیل می كند و درنتیجه سهامداران نباید مبلغی پرداخت كنند. این روش را افزایش سرمایه از محل مطالبات نیز می گویند. سهام منتشر شده در این حالت سهام جایزه نام دارد.

 

5) اوراق مشاركت

 

روشی برای تامین مالی پروژه های شركت است. شركت پس از تدوین برنامه و اخذ مجوزهای لازم می تواند اقدام به انتشار و فروش اوراق مشاركت نماید. اوراق مشاركت مانند سهام ممتاز دارای نرخ سود اسمی هستند كه در موعدهای مشخص به خریداران پرداخت می شود.

اوراق مشاركت دارای تاریخ سررسید هستند كه در آن تاریخ مبلغ اولیه ی اوراق مشاركت (مبلغ اسمی مندرج بر روی اوراق مشاركت) به مالك اوراق پرداخت می شود. برخی از اوراق مشاركت از قابلیت تبدیل به سهم در تاریخ سررسید برخوردارند. در كشورهای دیگر اوراق مشاركت در انواع بیشتری منتشر شده و نام آن نیز اوراق قرضه است.

 

6) مشتقات (Derivatives)

 

ابزار مشتقه، اوراق بهاداری هستند كه به خودی خود ارزش ذاتی ندارند و ارزش آن ها براساس دارایی اصلی دیگری تعیین می شود. به عبارت دیگر براساس یك دارایی اصلی یا زیربنایی، اوراق بهاداری فرعی ایجاد می شود. این اوراق بهادار با وجود آن كه ارزش ذاتی ندارند ولی مانند یك اوراق بهادار مستقل در بورس معامله می شوند. ابزار مشتقه ی بسیار متنوعی در بازارهای بین المللی وجود دارند ولی مهم ترین آن ها در ایران اختیار معامله و قرارداد آتی هستند كه در ادامه به طور خلاصه شرح داده می شوند.

 

7) اختیار معامله (Option)

 

اختیار معامله نوعی اوراق بهادار است كه در بازار بورس ایران وجود ندارد. اختیار معامله دو نوع كلی دارد: Call یا اختیار خرید و Put یا اختیار فروش. به طور كلی قراردادهای اختیار دربرگیرنده نوعی حق هستند كه می توان در صورت لزوم از آن ها استفاده كرد. در قرارداد اختیار خرید، خریدار حق خرید اوراق بهاداری را در زمانی مشخص می خرد (اختیار فروش نیز به همین شكل است).

به عنوان مثال فرض كنید فردی حق خرید 1000 سهم شركت X را طی سه ماه آینده در قیمت 120 تومان به قیمت 200 تومان می خرد. طی سه ماه آینده سهم X تغییرات زیادی خواهد كرد. حال فرض كنید در زمان سررسید قیمت سهم افت كرده و 100 تومان باشد درنتیجه اختیار خرید برای خریدار سودی نخواهد داشت زیرا وی می تواند سهم را 120 تومان بخرد. دراینحالت وی 200 تومان (بهای اختیار خرید) را از دست داده است. حال اگر در زمان سررسید قیمت سهام 250 تومان باشد، خریدار می تواند اختیار خود را اعمال كرده و سهم را به قیمت 120 تومان از فروشنده اختیار خرید بخرد و در بازار 250 تومان بفروشد. توجه داشته باشید كه دارنده ی اختیار خرید مختار است كه سهام را بخرد ولی فروشنده ی آن مجبور است كه سهام را بفروشد.

همین داستان در مورد اختیار فروش نیز وجود دارد. از نظر اعمال حق اختیار معاملات به دو دسته اروپایی و آمریكایی تقسیم می شوند. اختیار معاملات اروپایی را فقط می توان در زمان سررسید اعمال كرد ولی در مورد آمریكایی ها طی هر زمانی قبل از سررسید امكان اعمال وجود دارد.

به طور كلی مباحث مرتبط با اختیار معاملات پیچیده تر از سهام عادی بوده و سناریوها و حالات بسیار متعددی را شامل می شود. هدف از چنین ابزاری افزایش نقدشوندگی بازار، پوشش خطر برای معاملات سهام و كاهش هزینه ی سهام داران است. به عنوان مثال فرض كنید شما اختیار فروش 1000 سهم شركت X را در قیمت 200 تومان به قیمت 500 تومان بخرید (قیمت كنونی 220 تومان است). اگر طی سه ماه آینده قیمت سهم به 110 تومان برسد شما می توانید اختیار فروش خود را اعمال كرده و سهم خود را به فروشنده ی اختیار فروش، 200 تومان بفروشید و از بازار 110 تومان بخرید. در چنین حالتی شما در هر سهم 90 تومان سود كرده اید. به عبارت دیگر شما از كاهش قیمت سهم سود كرده اید!

در حالت های پیچیده تر می توان چندین اختیار معامله را تركیب كرد و نوعی استراتژی بوجود آورد (به عنوان مثال حالتی ایجاد كرد كه اگر قیمت سهمی تا سه ماه بعد بین 100 تا 300 تومان بود شما سود كرده و در غیراینصورت فقط مبلغ پرداختی بابت اختیار معامله را از دست دهید).

چنین ابزاری را ابزار مشتقه می گویند زیرا خود ماهیتی مستقل ندارند و برای سایر اوراق بهادار از قبیل سهام عادی، شاخص و قراردادهای آتی تعریف می شوند. بیشترین كاربرد اختیار معامله برای سهام عادی و شاخص است.

 

8) قرارداد آتی (Future)

 

قرارداد آتی ابزار مشتقه ی است كه بیشتر برای بازار كالاها، شاخص و ارز كاربرد دارد. در قرارداد آتی دو طرف معامله قرار می گذارند كه در زمانی مشخص (مثلا سه ماه آینده) و با قیمتی معلوم ابزار مورد معامله (كالا یا ابزارهای مالی) را معامله كنند. برخلاف اختیار معامله، در اینجا نوعی تعهد وجود ندارد. معمولا قراردادهای آتی منجر به تحویل فیزیكی كالا نشده و به صورت نقدی تسویه می شوند.

یكی از كاربردهای اصلی قراردادهای آتی پوشش خطر در معاملات دیگر است. فرض كنید شما معامله ای با یك شركت خارجی به ارزش صد میلیون یورو دارید. قرار است پول چهار ماه دیگر پرداخت شود. طی این چهار ماه تغییرات قیمت یورو می تواند برای شما بسیار خطرناك باشد. پس با خرید قرارداد آتی صد میلیون یورو در قیمتی معلوم (مثلا 1350 تومان) برای چهار ماه دیگر شما خود را در برابر تغییرات قیمت یورو مصون كرده و بهتر می توانید برنامه ریزی كنید. البته افراد زیادی نیز به صرف كسب سود از تغییرات قیمت وارد بازار قراردادهای آتی می شوند.

در زمان انجام معاملات قراردادهای آتی شما باید درصدی از مبلغ قرارداد را كه توسط بورس تعیین می شود به عنوان ودیعه نزد بورس بسپارید. قراردادها هر روز تسویه می شوند و درنتیجه اگر تغییرات قیمت به نفع شما باشد ودیعه ی شما افزایش یافته و در غیراین صورت ودیعه ی شما كاهش می یابد. اگر مبلغ ودیعه كمتر از آستانه ای مشخص شود، باید میزان ودیعه را تا حد اولیه افزایش دهید. در هر زمانی قبل از سررسید قرارداد، می توانید با معامله قراردادی در جهت مقابل از بازار خارج شوید (مثلا اگر قرارداد خرید 100 میلیون یورو را برای سه ماه بعد خریده اید می توانید یك ماه بعد با فروش قرارداد خرید صد میلیون یورو، از بازار خارج شوید).

 

9) صكوك

 

نوعی اوراق قرضه ی اسلامی است كه براساس موازین شرع طراحی شده است. ساختار پرداخت بهره ی اوراق قرضه ی غربی مطابق با موازین شرعی نیست. ناشر اوراق صكوك، گواهی ای را به سرمایه گذاران می فروشد و سپس آن را با قیمتی مشخص دوباره از خریداران اجاره می كند. همچنین فروشنده تعهد می كند در تاریخی مشخص، اوراق را با قیمتی معلوم از خریداران بازخرید كند. ناشر اوراق صكوك باید ارتباطی مشخص و واضح بین بازده و وجه نقد ناشی از فعالیت ها با دارایی خریداری شده ایجاد كند. به عبارت دیگر، تامین مالی باید مبتنی بر دارایی مشهود باشد.